Σκεύος Παπαιωάννου

O καταναλωτισμός είναι υποκατάστατο ενός ουσιαστικού, δημιουργικού βίου...

Γιατί καταναλώνουμε και με ποιους τρόπους;

Ποιοι παράγοντες μορφοποιούν και καθορίζουν τις επιλογές και τις δράσεις μας;

Πώς μπορούμε σήμερα να υποστηρίξουμε και να διευκολύνουμε εναλλακτικές, αειφόρες συμπεριφορές και τρόπο ζωής ;

Κατ' αρχήν τι είναι ανάγκη;

Για να ορίσουμε την ανάγκη θα πρέπει να συμφωνήσουμε στο τι είναι ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος πέρα από βιολογικό ον, είναι κοινωνικό, πολιτιστικό, πολιτικό, συναισθηματικό, αισθητικό και λογικό ον (λογικό με την έννοια ότι διαθέτει λόγο και γλώσσα και επομένως έχει δυνάμει την ικανότητα ανα-στοχασμού και επικοινωνίας). Οι ανθρώπινες ανάγκες δεν μπορεί επομένως παρά να αφορούν όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά του ανθρώπου: ανάγκες βιολογικές, κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές, συναισθηματικές, αισθητικές καθώς και ανάγκες που αφορούν στην ανάπτυξη του λόγου και της γλώσσας και διαμέσου αυτών της επικοινωνίας. Εάν αυτό είναι έτσι, τότε για την ολοκλήρωση του ανθρώπου θα πρέπει να ικανοποιούνται όλες αυτές οι ανάγκες.

Η ανάγκη, η οποιαδήποτε ανάγκη, έχει μια ιστορική, κοινωνική, ταξική, γεωγραφική, φυλετική και πολιτιστική διάσταση η οποία επηρεάζει το επίπεδο, το περιεχόμενο, το είδος, την ένταση, την ιεράρχηση, τον τρόπο, αλλά και την σημασία ικανοποίησης των αναγκών. Μπορεί δηλαδή όλοι οι άνθρωποι, ως άνθρωποι να έχουν παντού ανάγκες που εμπίπτουν στις παραπάνω κατηγορίες, αλλά αυτές διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, από κοινωνία σε κοινωνία, από πολιτισμό σε πολιτισμό, από κοινωνική τάξη σε κοινωνική τάξη, από φύλο σε φύλο, από περιοχή σε περιοχή, από ιστορική περίοδο σε ιστορική περίοδο.

Οι ανάγκες διακρίνονται σε εμφανείς, ενεργοποιημένες ανάγκες και επομένως τέτοιων που μπορούν να εκφραστούν και σε αφανείς, λανθάνουσες ανάγκες, δηλαδή τέτοιων που δεν εκφράζονται και δεν ενεργοποιούνται είτε γιατί οι συνθήκες δεν το επιτρέπουν, είτε επειδή υπάρχουν ανικανοποίητες ανάγκες πιο βασικές και πιο επείγουσες, είτε γιατί δεν έχουν αναπτυχθεί, δεν έχουν ενεργοποιηθεί, λόγω μιας περιοριστικής κοινωνικοποίησης. Ειδικά αυτές οι τελευταίες αποτελούν το κύριο ενδιαφέρον της διαφήμισης, αλλά και άλλων μηχανισμών επιρροής και διαμόρφωσης αναγκών για διαφόρους λόγους.

Ο καταναλωτισμός εννοεί μια στάση ζωής προσανατολισμένης προς την κατανάλωση οποιουδήποτε προϊόντος ή υπηρεσιών χωρίς αυτό να αποσκοπεί στην ικανοποίηση μιας πραγματικής ανάγκης και χωρίς η κατανάλωση και η ικανοποίηση να αφορά το περιεχόμενο ή την αξία χρήσης, αλλά περισσότερο τη συμβολική αξία, η κατανάλωση ως αυτοσκοπός. Αυτό δεν αφορά μόνο προϊόντα υλικά, αλλά και πολιτιστικά και πνευματικά. Με άλλα λόγια είναι μια σχέση που αναφέρεται στον τύπο και όχι στην ουσία, γίνεται για το θεαθήναι και όχι για το είναι, αφορά στην κατοχή και όχι στη χρήση. Ο καταναλωτισμός είναι υποκατάστατο ενός ουσιαστικού, δημιουργικού βίου, ενός βίου με νόημα.

Στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας προέκυψε μια οργάνωση της κοινωνίας στην οποία όχι μόνο το νόημα ζωής, αλλά και όλες οι ανθρώπινες αξίες και στόχοι περιορίστηκαν ασφυκτικά, αλλοιώθηκαν ως προς το περιεχόμενό τους, εμπορευματοποιήθηκαν και η ικανοποίησή τους μετατέθηκε, προσανατολίστηκε προς υλικά μέσα και φτηνές απολαύσεις, οι οποίες ωστόσο έχουν ένα πλεονέκτημα είναι χειροπιαστές και εμπορεύσιμες. Η έμφαση δίδεται στο να έχεις και όχι στο να είσαι. Η απόλυτη κυριαρχία της αγοράς και του οικονομικού κέρδους και συμφέροντος, υποστηριζόμενη από αντίστοιχες ιδεολογίες νέο-φιλελεύθερης χροιάς, που προωθούν την υπονόμευση της πολιτικής, των κοινωνικών συλλογικών θεσμών της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας, της άσκησης λόγω και έργω κριτικής και απονομιμοποιούν και καταστέλλουν οποιαδήποτε μορφή και προσπάθεια αντίστασης, ανυπακοής και αμφισβήτησης εκ μέρους της κοινωνίας των πολιτών, οδηγεί σε φαινόμενα ανορθολογικά και αντιπαραγωγικά προς την κατεύθυνση εγκαθίδρυσης μιας κοινωνίας που να αντιστοιχεί στις αξίες και τους στόχους των ανθρώπων.

Στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες οι διάφορες δραστηριότητες των ανθρώπων έχουν κατακερματιστεί, αυτονομηθεί και απαλλαγεί από χαρακτηριστικά και αξίες που κανονικά ενυπάρχουν σε όλες τις δραστηριότητες, όπως η πολιτιστική, αισθητική, κοινωνική και επικοινωνιακή διάσταση. Προσφέρονται ωστόσο με τη μορφή προϊόντων προς πώληση στην αγορά και υποτίθεται ότι η αλλοτριωμένη εργασία θα εξασφαλίζει τα μέσα και τη δυνατότητα ικανοποίησης αυτών των αναγκών διαμέσου της αγοράς και κατανάλωσης. Οι διαδικασίες αυτές οδήγησαν στην ανάδειξη μιας εγωιστικής ατομικότητας, ναρκισσισμού και στην εδραίωση μιας αντίληψης ότι ο καθένας μπορεί να τα καταφέρει μόνος του και ότι διαμέσου της κατανάλωσης θα βρει το νόημα της ζωής. Αυτό ενισχύει την κυρίαρχη στάση της επιδίωξης του εγωιστικού ατομικού συμφέροντος και κατά συνέπεια ακυρώνει την ανάγκη

Καταναλωτισμός και Έλληνες

Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στην περίπτωσή μας παίζουν καθοριστικό ρόλο και κάποια συγκεκριμένα γεγονότα, που συνδέονται άμεσα με το στάδιο εξέλιξης και ανάπτυξης της ελληνικής κοινωνίας. Οι εμπειρίες των κακουχιών, της στέρησης και της φτώχειας είναι ακόμη διάχυτες σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού και ειδικότερα σε αυτό που γεννήθηκε κατά το μεσοπόλεμο και εντεύθεν μέχρι και στις αρχές της δεκαετίας του ΄70. Σημαντικό ρόλο εξάλλου στο φαινόμενο του καταναλωτισμού θα πρέπει να παίζει το γεγονός της εξαρτημένης ανάπτυξης της ελληνικής κοινωνίας, η οποία εκτός των άλλων συμβάλλει στη ριζική αλλαγή του τρόπου ζωής, αλλά και της κατανάλωσης.

Ο καταναλωτισμός είναι βασικός όρος επιβίωσης και εξέλιξης του καπιταλιστικού συστήματος. Από την κλασική πολιτική οικονομία γνωρίζουμε ότι οι βασικοί παράγοντες της παραγωγής είναι η φύση, το κεφάλαιο και η εργατική δύναμη. Το κεφάλαιο έχει ωστόσο επικρατήσει κατά κράτος και επιβάλλει λογικές που εξυπηρετούν κατά κύριο λόγο τα δικά του συμφέροντα, δηλαδή το κέρδος. Η λογική αυτή βασίζεται σε κάποιες θεμελιώδεις παραδοχές για το κεφάλαιο:

1. Η φύση είναι ανεξάντλητη.

2. Η εργατική δύναμη είναι ευέλικτη και μπορεί να υποκαθίσταται από την ανάπτυξη της τεχνολογίας.

3. Η κατανάλωση είναι η κινητήρια δύναμη της αγοράς και της οικονομίας και μπορεί να αναπτύσσεται στο διηνεκές.

Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι και οι τρεις αυτές παραδοχές έχουν αποδειχθεί ιστορικά λανθασμένες παρατηρούμε καθημερινά ότι το κεφάλαιο, συνεπικουρούμενο από την κυρίαρχη πολιτική και το κράτος συνεχίζει να αγνοεί αυτή την πλάνη και προσπαθεί με διαφόρους τρόπους να την επιβάλει. Η φύση έχει φτάσει στα όριά της, εάν δεν τα έχει υπερβεί, η ευελιξία του εργατικού δυναμικού και η υποκατάστασή του από την τεχνολογία βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη και η κατανάλωση έχει αναβιβαστεί στον ύψιστο σκοπό της ζωής. Εδώ βέβαια φαίνεται μια κραυγαλέα αντίφαση αυτού του καπιταλιστικού τρόπου σκέψης:

Πώς θα αυξάνεται η κατανάλωση, όταν πάρα πολλοί άνθρωποι είναι άνεργοι και ταυτόχρονα αυξάνονται οι τιμές; Εδώ βέβαια προσφέρει η διαφήμιση, η εφαρμογή διαφόρων μεθόδων διαμόρφωσης αναγκών και επιθυμιών και τα μέσα, που ζουν από τη διαφήμιση, ένα σημαντικό ρόλο, Όσο όμως η κατανάλωση ως δυνατότητα ή ως φαντασιακή προοπτική πείθει, λειτουργεί υπέρ της διατήρησης αυτής της αντιφατικής λογικής και της συσσώρευσης κέρδους και κατά της προοπτικής δημιουργίας μιας πραγματικά ανθρώπινης κοινωνίας.

Η εντατικοποίηση των ρυθμών της ζωής είναι ένα ενδογενές δομικό στοιχείο της νέας φάσης εξέλιξης της κοινωνικής κατάστασης. Πιο γρήγορα, πιο ψηλά, πιο πολλά. Αυτό είναι συνυφασμένο με την καταναλωτική λογική, η οποία αντανακλάται σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης ζωής. Από όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες αφαιρείται το στοιχείο της συνειδητής συμμετοχής με μια διαδικασία ταύτισης, ανα-στοχασμού, απόλαυσης. Όλα γίνονται μιας χρήσης: προϊόντα, υπηρεσίες, σχέσεις, συναισθήματα, άγχος, τρέξιμο, έλλειψη χρόνου, πολλές ώρες εργασίας, ελάχιστος προσωπικός χρόνος. Η στάση, η παύση, η ηρεμία, ο συλλογισμός, ο ανα-στοχασμός, το ενδιαφέρον για τον άλλο, για τα κοινά, όχι μόνο δεν θεωρούνται παραγωγικά και αποτελεσματικά, αλλά αντίθετα μάλιστα εμποδίζουν "την πρόοδο και την ανάπτυξη".

Η έννοια του υπερκαταναλωτισμού, ως έννοια που θέλει να χαρακτηρίσει τη σημερινή κατάσταση στις αναπτυγμένες κοινωνίες, είναι παραπλανητική. Η πλειοψηφία των ανθρώπων σε αυτές τις κοινωνίες δεν έχει τα μέσα για υπερκατανάλωση και ένα μεγάλο μέρος, όπως οι άνεργοι και οι φτωχοί, δεν έχουν καν τη δυνατότητα ενός ελάχιστου κατανάλωσης για επιβίωση. Αυτό που έχει ωστόσο σημασία είναι το ιδεολογικό και συμβολικό φορτίο που αποδίδεται στην υπερ-κατανάλωση. Όπως ήδη αναφέραμε πιο πάνω αυτό που είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι πως η αντίληψη αυτή σηματοδοτεί μια μετατόπιση των αξιών και των στόχων των ανθρώπων, όπου η κατανάλωση αναβιβάζεται σε ύψιστο σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης και ολοκλήρωσης, σε ένα είδος ολοκληρωτισμού, με όλες τις συνέπειες για τον άνθρωπο και τις κοινωνίες μας. Η ευθύνη γι’ αυτό όπως και για κάθε κοινωνικό φαινόμενο θα μπορούσε να μετατεθεί και να κατανεμηθεί ισομερώς σε όλα τα μέλη της κοινωνίας, όπως δυστυχώς συνηθίζεται. Μια τέτοια άποψη όμως παραγνωρίζει το γεγονός της ιστορικής γένεσης των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας, εκμετάλλευσης, κυριαρχίας, συμφερόντων, κοινωνικών τάξεων και την απορρέουσα από αυτές άνιση κατανομή της ισχύος και της δυνατότητας παρέμβασης και συμμετοχής στο κοινωνικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι. Η αντίσταση και η κριτική επομένως ενάντια σε τέτοια φαινόμενα, ατομικά, αλλά κύρια συλλογικά, είναι καθήκον και υποχρέωση των πολιτών και ιδιαίτερα αυτών που διαθέτουν συνείδηση και "κοινωνικό-πολιτικό κουράγιο".

Λύση

Η σημερινή κοινωνία διαθέτει όλες τις υλικές και άυλες δυνάμεις για να δημιουργήσει ένα κόσμο διαφορετικό που να ανταποκρίνεται στις μεγάλες ανθρώπινες αξίες και προσδοκίες. Το ότι αυτό δεν πραγματοποιείται έχει να κάνει με τον συγκεκριμένο τρόπο οργάνωσής τους. Αυτό σημαίνει πως εάν στο μέλλον δεν αλλάξει αυτός, τότε δεν μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι για όσα το μέλλον ήδη προμηνύει. Η μόνη αισιοδοξία είναι η ύπαρξη κάποιων, έστω και λίγων που αντιτάσσονται σε αυτή την προοπτική και με μια κριτική στάση ζωής αποκαλύπτουν τις διαδικασίες και τις συνθήκες μιας τέτοιας πορείας. Αυτός ο αγώνας είναι βέβαια άνισος, δεδομένης της μεταλλαγής και της συγκάλυψης - και με τη βοήθεια της τεχνολογίας - των συνθηκών εκμετάλλευσης, ανισοτήτων, διακρίσεων και αλλοτρίωσης. Γι' αυτό θα πρέπει ιδιαίτερα σήμερα να επιμείνουμε σε μια κουλτούρα της αντίστασης, της αμφισβήτησης, της κριτικής και της αντιπαράθεσης.

Ένας άλλος κόσμος όχι μόνο είναι εφικτός, αλλά και αναγκαίος.

*Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης

Πηγή: http://diocles.civil.duth.gr/links/home/periodiko/issue18/is18ar01.html

Αναδημοσίευση: www.e-keimena.gr