Yuval Noah Harari

Μάθημα 3ο: Ελευθερία

Τα μεγάλα δεδομένα σε παρακολουθούν

Η φιλελεύθερη αφήγηση λατρεύει την ανθρώπινη ελευθερία ως την ανώτερη αξία της. Υποστηρίζει ότι κάθε αυθεντία προέρχεται τελικά από την ελεύθερη βούληση των μεμονωμένων ατόμων, όπως αυτή εκφράζεται με τα συναισθήματα, τις επιθυμίες και τις επιλογές τους. Στην πολιτική, ο φιλελευθερισμός πιστεύει ότι ο ψηφοφόρος γνωρίζει καλύτερα. Υποστηρίζει, επομένως, τις δημοκρατικές εκλογές. Στην οικονομία, ο φιλελευθερισμός ισχυρίζεται ότι ο πελάτης έχει πάντα δίκιο. Ασπάζεται, λοιπόν, τις αρχές της ελεύθερης αγοράς. Στα προσωπικά ζητήματα, ο φιλελευθερισμός προτρέπει τους ανθρώπους να ακούν τον εαυτό τους, να είναι αληθινοί και να ακολουθούν την καρδιά τους – αρκεί να μην παρεμποδίζουν τις ελευθερίες των άλλων. Αυτή η προσωπική ελευθερία διαφυλάσσεται με τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Ο όρος «φιλελεύθερος» χρησιμοποιείται κάποιες φορές σήμερα με μια πολύ πιο περιορισμένη έννοια, ως αντίθετο του «συντηρητικός». Ωστόσο, πολλοί από τους λεγόμενους συντηρητικούς ασπάζονται επίσης το φιλελευθερισμό. Κάντε αυτή τη δοκιμή. Πιστεύετε ότι είναι καλύτερα οι άνθρωποι να επιλέγουν την κυβέρνησή τους αντί να υπακούν τυφλά ένα βασιλιά; Πιστεύετε ότι είναι καλύτερα να επιλέγουν το επάγγελμά τους αντί να γεννιούνται ως μέλη μιας κάστας; Πιστεύετε ότι είναι καλύτερα να διαλέγουν το ταίρι τους αντί να παντρεύονται όποιον επιλέξουν οι γονείς τους; Αν απαντήσατε «Ναι» και στις 3 ερωτήσεις είστε φιλελεύθερος.

Συγκεκριμένα, είναι απαραίτητο να θυμόμαστε ότι ήρωες του συντηρητισμού όπως ο Ρόναλντ Ρέιγκαν και η Μάργκαρετ Θάτσερ ήταν μεγάλοι υπέρμαχοι όχι μόνο των οικονομικών ελευθεριών αλλά και των ατομικών. Σε μια διάσημη συνέντευξή της το 1987, η Θάτσερ είχε πει ότι «Αυτό που λέμε κοινωνία δεν υπάρχει. Υπάρχει ένα σύνολο από άντρες και γυναίκες [...] και η ποιότητα της ζωής μας εξαρτάται από το κατά πόσο ο καθένας μας είναι διατεθειμένος αναλάβει τις ευθύνες του».

Οι κληρονόμοι της Θάτσερ στο Συντηρητικό Κόμμα συμφωνούν απόλυτα με το Εργατικό Κόμμα ότι η πολιτική εξουσία προέρχεται από τα αισθήματα, τις επιλογές και την ελεύθερη βούληση των ψηφοφόρων. Έτσι, όταν η Βρετανία έπρεπε να αποφασίσει αν θα έφευγε ή όχι από την Ε.Ε., ο πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον δεν ζήτησε από τη βασίλισσα Ελισάβετ Β', τον Αρχιεπίσκοπο του Καντέρμπουρι ή την Οξφόρδη και το Καίμπριτζ να λύσουν το ζήτημα. Δεν ρώτησε καν τα μέλη του Κοινοβουλίου. Αντίθετα, έκανε δημοψήφισμα στο οποίο κάθε Βρετανός ρωτήθηκε: «Εσείς πώς αισθάνεστε γι’ αυτό;»

Μπορεί να αντιτείνετε ότι η ερώτηση ήταν «Τι νομίζετε;» και όχι αισθάνεστε», αλλά πρόκειται για μια συνηθισμένη παρανόηση. Τα δημοψηφίσματα και οι εκλογές αφορούν πάντα τα συναισθήματα των ανθρώπων, όχι ορθολογικότητά τους. Αν η δημοκρατία ήταν ζήτημα ορθολογικής λήψης αποφάσεων, δεν θα υπήρχε κανένας λόγος να δίνουμε σε όλους τους ανθρώπους ίσα εκλογικά δικαιώματα - ίσως και οποιαδήποτε εκλογικά δικαιώματα. Υπάρχουν άφθονα στοιχεία ότι κάποιοι άνθρωποι είναι πολύ πιο καταρτισμένοι και λογικοί από άλλους, ιδίως σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα και πολιτικά ζητήματα. Αμέσως μετά την απόφαση για το Brexit, ο επιφανής βιολόγος Ρίτσαρντ Ντόκινς διαμαρτυρήθηκε ότι δεν έπρεπε ποτέ να έχει ζητηθεί από τη συντριπτική πλειονότητα του βρετανικού κοινού -συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου- να ψηφίσουν στο δημοψήφισμα, γιατί δεν διέθεταν το απαραίτητο υπόβαθρο στην οικονομική την πολιτική επιστήμη. «Θα μπορούσατε εξίσου καλά να κάνετε ένα πανεθνικό δημοψήφισμα για να αποφασιστεί αν ήταν σωστά τα μαθηματικά του Αϊνστάιν ή να αφήνετε τους επιβάτες να αποφασίζουν σε ποιο διάδρομο πρέπει να προσγειωθεί ο πιλότος».

Ωστόσο, είτε μας αρέσει είτε όχι, οι εκλογές και τα δημοψηφίσματα δεν αφορούν τις απόψεις μας, αλλά τα συναισθήματά μας. Και στα συναισθήματα, Αϊνστάιν και ο Ντόκινς δεν είναι καλύτεροι από οποιονδήποτε άλλο άνθρωπο. Η δημοκρατία θεωρεί ότι τα ανθρώπινα συναισθήματα αντανακλούν μια μυστήρια και βαθύτερη «ελεύθερη βούληση», ότι αυτή η «ελεύθερη βούληση» είναι η υπέρτατη πηγή αυθεντίας και ότι, ενώ κάποιοι άνθρωποι είναι πιο ευφυείς από άλλους όλοι οι άνθρωποι είναι εξίσου ελεύθεροι. Ένας αγράμματος διαθέτει ελεύθερη βούληση όπως ο Αϊνστάιν και ο Ντόκινς, κι έτσι στις εκλογές τα συναισθήματά του –όπως αντιπροσωπεύονται από την ψήφο του- μετράνε το ίδιο με των άλλων (…)

Αυτή η εξάρτηση από την καρδιά μπορεί να αποδειχτεί η αχίλλειος πτέρνα της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Γιατί μόλις κάποιος (είτε βρίσκεται στο Πεκίνο είτε στο Σαν Φρανσίσκο) αποκτήσει την ικανότητα να χειραγωγεί την ανθρώπινη καρδιά, η δημοκρατική πολιτική θα μεταλλαχτεί σε ένα συναισθηματικό κουκλοθέατρο.

Άκου τον αλγόριθμο

Η φιλελεύθερη πεποίθηση στα συναισθήματα και τις ελεύθερες επιλογές των ατόμων δεν είναι ούτε φυσική ούτε και ιδιαίτερα παλιά. Για χιλιάδες χρόνια οι πίστευαν ότι η αυθεντία προέρχεται από θεϊκούς νόμους και όχι από την ανθρώπινη καρδιά και ότι, συνεπώς, πρέπει να θεωρούμε ιερό το λόγο του η την ανθρώπινη ελευθερία. Μόνο κατά τους τελευταίους αιώνες η πηγή της αυθεντίας μεταφέρθηκε από τις ουράνιες θεότητες στους ανθρώπους με σάρκα και οστά.

Σύντομα η αυθεντία μπορεί να μεταφερθεί ξανά - από τους ανθρώπους στους αλγόριθμους. Όπως ακριβώς η θεϊκή αυθεντία επικυρωνόταν από τις θρησκευτικές μυθολογίες και η ανθρώπινη αυθεντία βασιζόταν στη φιλελεύθερη αφήγηση, έτσι η επερχόμενη τεχνολογική επανάσταση μπορεί να εγκαθιδρύσει την αυθεντία των αλγόριθμων Μεγάλων Δεδομένων, ανατρέποντας παράλληλα την ίδια την ιδέα της ατομικής ελευθερίας.

Όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, οι γνώσεις που έχει αποκτήσει η επιστήμη για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο εγκέφαλος και το σώμα μας δείχνουν ότι τα συναισθήματά μας δεν αποτελούν κάποιο αποκλειστικά ανθρώπινο πνευματικό χαρακτηριστικό και δεν αντανακλούν κάποια «ελεύθερη βούληση. Αντιθέτως, τα συναισθήματα είναι βιοχημικοί μηχανισμοί τους οποίους διαθέτουν όλα τα θηλαστικά και τα πουλιά, ώστε να μπορούν να υπολογίζουν γρήγορα πιθανότητες επιβίωσης και αναπαραγωγής. Τα συναισθήματα δεν βασίζονται στη διαίσθηση, την έμπνευση ή την ελευθερία - βασίζονται στον υπολογισμό.

Όταν ένας πίθηκος, ένα ποντίκι ή ένας άνθρωπος βλέπουν ένα φίδι, μέσα τους γεννιέται φόβος, επειδή εκατομμύρια νευρώνες στον εγκέφαλό τους υπολογίζουν ταχύτατα τα σχετικά δεδομένα και καταλήγουν ότι η πιθανότητα θανάτου είναι υψηλή. Τα συναισθήματα σεξουαλικής έλξης γεννιούνται, όταν άλλοι βιοχημικοί αλγόριθμοι υπολογίζουν ότι ένα άτομο που βρίσκεται κοντά προσφέρει υψηλή πιθανότητα επιτυχημένου ζευγαρώματος, κοινωνικού δεσμού ή κάποιου άλλου επιθυμητού στόχου. Τα ηθικά αισθήματα όπως η οργή, η ενοχή ή η συγχώρεση προκύπτουν από νευρωνικούς μηχανισμούς που έχουν εξελιχθεί ώστε να επιτρέπουν τη συνεργασία σε ομάδες. Όλοι αυτοί οι βιοχημικοί αλγόριθμοι ακονίστηκαν μέσα σε εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης. Αν τα συναισθήματα κάποιου αρχαίου προγόνου έκαναν λάθος, τα γονίδια που είχαν διαμορφώσει αυτά τα συναισθήματα δεν περνούσαν στην επόμενη γένια. Τα συναισθήματα, επομένως, δεν είναι το αντίθετο της ορθολογικότητας – είναι η ενσάρκωση της εξελικτικής ορθολογικότητας.

Συνήθως, δεν συνειδητοποιούμε ότι τα συναισθήματα είναι στην πραγματικότητα υπολογισμοί, επειδή αυτή η αστραπιαία υπολογιστική διαδικασία πραγματοποιείται στο κατώφλι της συνείδησης. Δεν αισθανόμαστε τα εκατομμύρια νευρώνες στον εγκέφαλό μας που υπολογίζουν πιθανότητες επιβίωσης και αναπαραγωγής κι έτσι πιστεύουμε εσφαλμένα ότι ο φόβος μας για τα φίδια, οι επιλογές σεξουαλικών συντρόφων ή οι απόψεις μας για την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι αποτέλεσμα κάποιας μυστηριώδους «ελεύθερης βούλησης».

Εντούτοις, παρότι ο φιλελευθερισμός κάνει λάθος όταν νομίζει ότι τα συναισθήματά μας αντανακλούν την ελεύθερη βούληση, το να βασιζόμαστε στα συναισθήματα ήταν μέχρι τώρα λογικό από πρακτική σκοπιά. Γιατί μολονότι τα συναισθήματα δεν έχουν τίποτα μαγικό ή ελεύθερο, ήταν η καλύτερη μέθοδος στον κόσμο για να αποφασίσουμε τι να σπουδάσουμε, ποιον να παντρευτούμε και ποιο κόμμα να ψηφίσουμε. Επιπλέον, κανένα εξωτερικό σύστημα δεν θα μπορούσε ποτέ να κατανοήσει τα αισθήματά μου καλύτερα απ’ ό,τι εγώ. Ακόμα και αν με παρακολουθούσε η Ιερά Εξέταση και η KGB σε κάθε στιγμή της ζωή μου δεν διέθεταν τις βιολογικές γνώσεις και την απαραίτητη υπολογιστική ισχύ για να χακάρουν τις βιοχημικές διαδικασίες που διαμορφώνουν τις επιθυμίες και τις επιλογές μου. Από πρακτική σκοπιά, ήταν εύλογο να λέω ότι διέθετα ελεύθερη βούληση, γιατί η βούλησή μου διαμορφωνόταν κυρίως από την αλληλεπίδραση εσωτερικών δυνάμεων, τις οποίες δεν μπορούσε κανείς να δει απ’ έξω. Μπορούσα να διατηρώ την ψευδαίσθηση ότι έχω τον έλεγχο του εσωτερικού μου πεδίου, ενώ οι απ’ έξω δεν μπορούσαν ποτέ να κατανοήσουν πραγματικά τι συμβαίνει μέσα μου και με ποιο τρόπο παίρνω τις αποφάσεις μου.

Συνεπώς, ο φιλελευθερισμός έκανε καλά που συμβούλευε τους ανθρώπους να ακολουθούν την καρδιά τους, και όχι τις επιταγές κάποιου ιερέα ή κάποιου μέλους του κόμματος. Σύντομα, ωστόσο, οι ψηφιακοί αλγόριθμοι θα μπορούν να μας δώσουν καλύτερες συμβουλές απ’ ό,τι τα συναισθήματά μας. Καθώς η Ιερά Εξέταση και η KGB δίνουν τη θέση τους στη Google και τη Baidu, θα αποκαλυφθεί μάλλον ότι η «ελεύθερη βούληση» είναι ένας μύθος και ο φιλελευθερισμός θα χάσει ίσως τα πρακτικά του πλεονεκτήματα.

Γιατί αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε στη συμβολή δύο ασύλληπτων επαναστάσεων. Από τη μία μεριά οι βιολόγοι αποκωδικοποιούν τα μυστήρια του ανθρώπινου σώματος, και ειδικότερα του εγκεφάλου και των ανθρώπινων συναισθημάτων. Την ίδια στιγμή, οι επιστήμονες της πληροφορικής μάς δίνουν μια πρωτοφανή δύναμη επεξεργασίας δεδομένων. Όταν οι επαναστάσεις της βιοτεχνολογίας και της τεχνολογίας της πληροφορίας συνενωθούν, θα δημιουργήσουν αλγόριθμους Μεγάλων Δεδομένων, που θα μπορούν να παρακολουθούν και να κατανοούν τα συναισθήματά μου πολύ καλύτερα απ’ ό,τι εγώ, και τότε η αυθεντία μάλλον θα περάσει από τους ανθρώπους στους υπολογιστές. Η ψευδαίσθησή μου για την ελεύθερη βούληση θα διαλυθεί μάλλον και αυτή καθώς θα έρχομαι καθημερινά σε επαφή με θεσμούς, εταιρείες και κυβερνητικούς φορείς που θα κατανοούν και θα χειραγωγούν αυτό που μέχρι τώρα ήταν ο απροσπέλαστος εσωτερικός μου κόσμος.

Αυτό συμβαίνει ήδη στο πεδίο της ιατρικής. Οι πιο σημαντικές αποφάσεις στη ζωή μας δεν βασίζονται στην αίσθησή μας για το αν είμαστε άρρωστοι ή καλά, ούτε και στις προβλέψεις του γιατρού μας, αλλά στους υπολογισμούς ηλεκτρονικών υπολογιστών που κατανοούν το σώμα μας πολύ καλύτερα απ’ ό,τι εμείς οι ίδιοι. Σε μερικές δεκαετίες, οι αλγόριθμοι Μεγάλων Δεδομένων που θα παίρνουν πληροφορίες από μια συνεχή ροή βιομετρικών δεδομένων θα μπορούν να παρατηρούν την υγεία μας 24 ώρες το 24ωρο. Θα μπορούν να ανιχνεύουν την απαρχή της γρίπης, του καρκίνου ή του αλτσχάιμερ πολύ πριν νιώσουμε ότι κάτι πηγαίνει στραβά. Θα μπορούν στη συνέχεια να προτείνουν την κατάλληλη θεραπεία, δίαιτα ή αγωγή, ειδικά φτιαγμένη ακριβώς για το σώμα μας, το DΝΑ και την προσωπικότητά μας.

Οι άνθρωποι θα απολαμβάνουν την καλύτερη φροντίδα υγείας στην ιστορία, αλλά ακριβώς για αυτό το λόγο θα είναι μάλλον διαρκώς άρρωστοι. Πάντα κάτι πηγαίνει στραβά σε κάποιο σημείο του σώματος. Πάντα υπάρχει κάτι που μπορεί να βελτιωθεί. Στο παρελθόν, ένιωθε κανείς απόλυτα υγιής, εφόσον δεν είχε κάποιο πόνο ή κάποια εμφανή αναπηρία, όπως να κουτσαίνει. Αλλά το 2050, χάρη στους βιομετρικούς αισθητήρες και τους αλγόριθμους Μεγάλων Δεδομένων, οι ασθένειες θα μπορούν να διαγνωστούν και να αντιμετωπιστούν πολύ πριν προκαλέσουν πόνο ή αναπηρία. Κατά συνέπεια, θα πάσχουμε διαρκώς από κάποιο «ιατρικό πρόβλημα» και θα ακολουθούμε αυτή ή την άλλη σύσταση του αλγόριθμου. Αν αρνηθούμε να το κάνουμε, η ασφάλισή μας θα ακυρώνεται ή το αφεντικό μας θα μας απολύει - γιατί να πληρώνουν για το πείσμα μας;

Άλλο πράγμα είναι να συνεχίζετε να καπνίζετε αγνοώντας τις γενικές στατιστικές που συνδέουν το κάπνισμα με τον καρκίνο των πνευμόνων και εντελώς διαφορετικό να κάνετε το ίδιο αγνοώντας μια πολύ συγκεκριμένη προειδοποίηση από έναν βιομετρικό αισθητήρα που έχει μόλις ανακαλύψει δεκαεφτά καρκινικά κύτταρα στον άνω λοβό του αριστερού σας πνεύμονα. Κι αν είστε πρόθυμοι να αψηφήσετε τον αισθητήρα, τι θα κάνετε όταν ο αισθητήρας προωθήσει την προειδοποίηση στον ασφαλιστικό σας φορέα, στο διευθυντή σας και στη μητέρα σας;

Ποιος θα έχει το χρόνο και την ενέργεια να ασχολείται με όλες αυτές τις αρρώστιες; Κατά πάσα πιθανότητα, θα μπορεί μάλλον κανείς να δώσει την εντολή στον προσωπικό του αλγόριθμο υγείας να αντιμετωπίζει τα προβλήματα αυτά με τον τρόπο που θεωρεί καλύτερο. Οπότε, το πολύ πολύ να στέλνει κατά καιρούς μηνύματα στο έξυπνο κινητό μας που θα λένε «δεκαεφτά καρκινικά κύτταρα εντοπίστηκαν και καταστράφηκαν». Οι υποχόνδριοι μπορεί να διαβάζουν επιμελώς αυτές τις ενημερώσεις, αλλά οι περισσότεροι θα τις αγνοούμε, όπως ακριβώς αγνοούμε και τις ειδοποιήσεις των αντιικών προγραμμάτων στον υπολογιστή μας.