Θεόδωρος Κρητικός

Η επιστήμη ενώπιον του πολέμου

«Οι γιατροί της Ευρώπης πρέπει να ενωθούν, για να μελετήσουν τις επιπτώσεις του απεμπλουτισμένου ουρανίου στον άνθρωπο»: Στην έκκληση αυτή, που συνιστά ήδη μια από τις πρώτες αντιδράσεις στην Ιταλία, λανθάνουν τρία καινοφανή χαρακτηριστικά. Πρώτον, το αυτονόητον της συνοχής της επιστημονικής κοινότητας φέρεται ως επανακαθοριζόμενο (δεν είναι, άραγε, ενωμένοι οι γιατροί της Ευρώπης;). Δεύτερον, αμφισβητείται ο διεθνικός χαρακτήρας της επιστημονικής κοινότητας, καθώς τα όριά της φέρονται να προσδιορίζονται με γεωπολιτικά κριτήρια (οι Αμερικανοί γιατροί δεν πρέπει, άραγε, να συμπεριληφθούν σε αυτήν την έκκληση;). Τρίτον, ο μυστικοπαθής τρόπος, με τον οποίο χρησιμοποιήθηκε η επιστήμη κατά τις αμερικανικές στρατιωτικές επιχειρήσεις στα Βαλκάνια, αποδεικνύεται εξαιρετικά ελλιπής ως προς τις ανθρώπινες επιπτώσεις (ποιος, άραγε, ευθύνεται γι' αυτό; Οι πολιτικοί, οι στρατιωτικοί, οι επιστήμονες, ή ο μη δημόσιος χαρακτήρας της συνεργασίας τους;).

Τα ερωτήματα που ανακύπτουν από δηλώσεις, οι οποίες προσδιορίζουν κατά περίπτωση τον κοινωνικό ρόλο της επιστήμης, αντανακλούν ουσιαστικά μια ασάφεια, που συναρτάται άμεσα με τη μη συμμετοχή των πολιτών σε καίρια ζητήματα. Σημειωτέον, ότι έχουμε να κάνουμε με ζητήματα τα οποία, εκτός των άλλων, διεκδικούν και γενναία ποσά από το δημόσιο χρήμα. Η άγνοια ή, ακόμα χειρότερα, η ημιπληροφόρηση λειτουργούν βεβαίως ως προαιπατούμενο της εν λόγω περιθωριοποίησης των πολιτών, αλλά προκύπτουν ωστόσο και ως επακόλουθο.

Ετσι, ο δραματικός τρόπος, με τον οποίο τίθεται κάθε φορά το ζήτημα της στρατιωτικής χρήσης της επιστημονικής έρευνας, δεν φαίνεται να έχει προκαλέσει έναν διεξοδικό δημόσιο διάλογο, ο οποίος να ενθαρρύνει τη συμμετοχή των πολιτών και να διατηρεί ζωντανό το συνεχές τους ενδιαφέρον.

Ανάμεσα στη σιωπηλή επίσημη συνεργασία στρατιωτικής ισχύος και επιστημόνων, και την πλήρη απόρριψη της στρατιωτικής αξιοποίησης της επιστήμης, ο χώρος εν πολλοίς παραμένει κενός, ενώ το φάντασμα της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι εξακολουθεί να σκιάζει τη συνείδηση, αλλά και τη διάθεση των πολιτών.

Η στρατιωτική αξιοποίηση της επιστήμης δεν συνιστά, ως γνωστόν, επινόηση των ημερών μας. Η μεταπολεμική, ωστόσο, ραγδαία εξέλιξη του στρατιωτικού ενδιαφέροντος για τα προϊόντα της υψηλής τεχνολογίας χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Η ιστορία της αμερικανικής πολιτικής για την επιστήμη υποδεικνύει τους τρόπους, με τους οποίους η εξάρτηση της φερόμενης ως εθνικής ασφάλειας από την επιστήμη έφθασε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να θεωρείται απαραίτητη «η συνεργασία με τα καλύτερα ερευνητικά ταλέντα» (New York Times, Ιανουάριος 1970). Τα ιστορικά τεκταινόμενα στις ΗΠΑ μας πληροφορούν για τη στρατηγική που επιλέγουν οι πρωταγωνιστές της εξαιρετικά επισφαλούς σχέσης ανάμεσα στην επιστημονική έρευνα και την φερόμενη ως διεθνή ειρήνη, αλλά και για τα συνακόλουθα αδιέξοδα.

Εφόσον εξ ορισμού ο στρατιωτικός σχεδιασμός της εθνικής ασφάλειας προϋποθέτει εγγενώς τον χαρακτηρισμό του απόρρητου, η αξιοποίηση της επιστημονικής έρευνας από το εκάστοτε υπουργείο Εθνικής Αμυνας παρεμβαίνει ούτως ή άλλως στους καθιερωμένους κανόνες και στη διεθνή δεοντολογία που υιοθετούν ανά τον κόσμο όλες οι επιστημονικές ειδικότητες. Δεν χρειάζεται να υπενθυμίσουμε στο σημείο αυτό, ότι το βασικότερο χαρακτηριστικό της επιστήμης είναι η δυνατότητα ελέγχου από τον οποιονδήποτε των αποτελεσμάτων και των μεθόδων που εμπεριέχονται σε μια επιστημονική ανακοίνωση. Είναι όμως ανακοινώσιμο ένα επιστημονικό αποτέλεσμα που αναδείχθηκε στο πλαίσιο ενός προγράμματος εθνικής ασφάλειας; Είναι προσλήψιμοι σε ένα τέτοιο πρόγραμμα επιστήμονες διεθνούς κύρους, οι οποίοι όμως παραμένουν συναισθηματικά προσκολλημένοι στην ιδιαίτερη πατρίδα τους;

Αλλά και οι ίδιες οι θέσεις εργασίας εν τέλει που ανακύπτουν κατ' αυτό τον τρόπο συνάδουν, άραγε, με το ιδεώδες της διανοητικής άμιλλας, που κινητοποιεί και καταξιώνει ηθικά και υλικά τον επιστημονικό μόχθο; Οπως διαπιστώνουμε, το ζήτημα δεν έχει να κάνει αποκλειστικά και μόνον με τους περίφημους αμοιβαίους πυρηνικούς αφοπλισμούς. Η αξιοποίηση και η επιλεκτική χρησιμοποίηση της επιστημονικής γνώσης συνιστά τακτική, που χαρακτηρίζει όλες τις ιστορικές κοινωνίες. Με δεδομένη, ωστόσο, την αλματώδη μεταπολεμική ανάπτυξη των επιστημών και τη συνακόλουθη τεχνολογική τους χρησιμοθηρία, η συναίνεση των πολιτών στη διαμόρφωση και στη συνεχή αναδιαμόρφωση των σχετικών κανόνων καθίσταται περισσότερο από ποτέ αναγκαία.

Οφείλουμε, πιο συγκεκριμένα, σε κάθε περίπτωση που επιχειρείται η αξιοποίηση των επιστημονικών ερευνών, να απαιτήσουμε διαφάνεια, δημόσιο διάλογο και διεθνείς δεσμεύσεις. Πόσο μάλλον όταν έχουμε να κάνουμε με τη συνεργασία των υπουργείων Εθνικής Αμυνας και των πανεπιστημιακών και μη ερευνητικών ινστιτούτων.

Εφόσον απέχουμε ακόμα πολύ από το αγαθό του αμοιβαίου αφοπλισμού και της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών, τέτοιου είδους ζητήματα οφείλουν να βρίσκονται στο επίκεντρο του δημόσιου ενδιαφέροντος και να ερεθίζουν ποικιλοτρόπως τις πολιτικές μας ευαισθησίες. Γιατί, άραγε, δεν πρέπει να αποφασίζουν οι ίδιοι οι πολίτες για το μέγεθος και την κατανομή των ερευνητικών κονδυλίων του Δημοσίου; Γιατί, άραγε, το δόγμα της εθνικής ασφάλειας αποκλείει τη συμμετοχή των πολιτών από τις όποιες αποφάσεις αξιοποίησης της επιστημονικής γνώσης; Γιατί, με μια λέξη, οι πολίτες διαθέτοντας επαρκείς γνώσεις και κριτικό ένστικτο δεν πρέπει να ανέλθουν στο επίπεδο τον υψηλών πολιτισμικών και πολιτικών επιλογών;

Ο εκδημοκρατισμός των αποφάσεων, που αναμφιβόλως προϋποθέτει εγρήγορση και διανοητική εντιμότητα, είναι η μόνη συνθήκη που μπορεί να κάνει τα αγαθά της γνώσης να μην ταλαντεύονται επικίνδυνα ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη, ανάμεσα στο θάνατο και τη ζωή.

Πηγή: Εφημερίδα Καθημερινή, 11-03-2001

http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_7_11/03/01_I7064539=I7064539=|01&01-0301!cod110301$34704.html

Αναδημοσίευση: www.e-keimena.gr