Θ. Δ. Παπαγγελής

Η κοινωνία της επιτήρησης

 Προτού καλά καλά εμπεδώσουμε τι ακριβώς είναι η κοινωνία της «αγοράς», «των πολιτών» ή της «πληροφορίας», προστέθηκε στην ημερησία διάταξη και η άλλη ποικιλία - η κοινωνία της «επιτήρησης». Δεν θα χρειαστούμε θεωρητικολογικές περιγραφές, αφού τα τεκμήριά της κάνουν ήδη τακτικές διαδρομές στον καθημερινό μας λόγο: κάμερες κλειστού κυκλώματος, «έξυπνες» φωτογραφίες, βιομετρικά στοιχεία, γενετικό υλικό. Η ιδέα της αναπόδραστης επιτήρησης φιλοτέχνησε τον αρχετυπικό μύθο του Αργου «με τα αρίφνητα μάτια», ιδεολογικοποιήθηκε στον μελλοντολογικό ζόφο του Τζορτζ Οργουελ και τώρα συμβάλλεται με τις εμπροσθοφυλακές της τεχνολογικής μας προκοπής. Μπορεί το πράγμα να έφτανε ως εδώ έτσι κι αλλιώς, αλλά στις σχετικές συζητήσεις ο τρομοκρατικός πολύποδας και η αμερικανική 11/9 χρεώνονται αυτόματα την πρόσφατη αλαζονική επιτάχυνσή της.

Ο αμερικανικός Οργανισμός Εθνικής Ασφαλείας (NSA) ανακοίνωσε πρόσφατα ότι δημιουργεί τη μεγαλύτερη σε παγκόσμιο επίπεδο βάση δεδομένων που καταγράφει το περιεχόμενο όλων ανεξαιρέτως των τηλεφωνικών συνομιλιών εντός Αμερικής από το 2001 και εντεύθεν. Αν οι μάρτυρες του Ισλάμ δεν βρουν τρόπο να συνωμοτούν έξω από το βαρυτικό πεδίο αυτού του πανδέκτη, τα παραδείσια ουρί θα μείνουν σε μόνιμη υποαπασχόληση - ή στο ράφι. Αλλά η ζωντανή σύνδεση με τον πρώιμο 21ο αιώνα συνδυάζει παν-ακρόαμα και παν-οψία. Παγιδευμένος με αδυσώπητες κάμερες, ο ανθρώπινος βιότοπος θα ταξινομείται καρέ καρέ, ως την πιο ταπεινή λεπτομέρεια της καθημερινότητάς του: η αναγκαστική έξοδος στο σουπερμάρκετ, η κοσμοχαλασιά της φίλαθλης κερκίδας, τα σπειροειδή και λαβυρινθώδη του υπόγειου πάρκινγκ, οι τροχιές των εποχουμένων, όλα θα αφήνουν ίχνος και όλα θα είναι διαθέσιμα για διεξοδικό «processing». Και το ίδιο θα γίνεται με τα αψηλάφητα μυστικά της γενετικής μας ιδιοσυστασίας. Κάποτε χρειάζονταν τουλάχιστον 200 κύτταρα για την επαρκή αποτύπωση του DNA, σήμερα ένα και μόνο κυτταρικό απολειφάδι είναι αρκετό και σε λίγο νέες τεχνικές θα κεφαλαιοποιούν τα αμυδρότερα φάσματα της φυσικής μας επαφής με τον εξωτερικό κόσμο για να εμφανίζουν τρισδιάστατα τα πορτρέτα μας, με χρώμα ματιών, ύψος και τύπο επιδερμίδας. Στη Βρετανία η σχετική βάση δεδομένων διαθέτει δείγματα DNA για το 5,23% του πληθυσμού και ακολουθεί η Αυστρία με 1,04%. Αλλά οι περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης κυμαίνονται (ακόμη) πολύ πιο κάτω από αυτά τα επίπεδα.

Η κοινωνία της επιτήρησης έχει τους οπαδούς της - 63%, σύμφωνα με μια μέτρηση στην Αμερική. Το σύνθημά τους ακούγεται τουλάχιστον λογικό: αν δεν έχεις κάνει τίποτε παράνομο, δεν έχεις τίποτε να φοβηθείς. Μπορεί να είναι καθαρή σύμπτωση ότι την ίδια διαβεβαίωση μοίραζαν παλιότερα και οι πειθαρχιστές της Γκεστάπο, αλλά το χειρότερο είναι ότι οι εξουσίες - αυταρχικές ή δημοκρατικές, από πανικό ή από ψυχρό υπολογισμό - μπορούν να συστέλλουν ή να διαστέλλουν τα όρια της παρανομίας κατά το δοκούν. Ωστόσο τα πιο κακά μαντάτα για όσους στο πλαίσιο της σχετικής διαμάχης φρονούν ότι η κοινωνία της επιτήρησης, ακόμη και με τις δημοκρατικότερες εγγυήσεις, μπορεί εύκολα να μεταλλαχθεί σε κοινωνία «υπόπτων» έρχονται από τα κατεστημένα ένστικτα και ήθη της πληροφοριακά βουλιμικής εποχής μας. Και εδώ μπορεί να λανθάνει μια πολύ «trendy» υποκρισία.

Γιατί οι περισσότεροι από τους αντιφρονούντες της υπόθεσης έχουν κιόλας καταχωρίσει στην αποδεκτή ρουτίνα τους εκδοχές επιτήρησης που παλαιότερα θα έμοιαζαν τουλάχιστον ανάρμοστες: τον ή την εντεταλμένη «εφαψία» που ελλοχεύει πίσω από τον ανιχνευτή του αεροδρομίου, τον δημόσιο καλαθίσκο που περιμένει να υποδεχθεί ό,τι φορητό και φορετό εκτός (προσώρας) από τα αναφαίρετα της συμφωνημένης ευπρέπειας. Γιατί ο ίδιος άνθρωπος που στηλιτεύει την αυθαίρετη αδιακρισία και την ανελεύθερη πολυπραγμοσύνη του κρατικού «επιτηρητή» θα ήταν εξαιρετικά ευτυχής αν, πληκτρολογώντας τη σχετική διεύθυνση στο Google Earth, είχε τη δυνατότητα να κατοπτεύσει τα καθέκαστα στη γειτονιά και στο οικιακό άσυλο του μνηστήρα που πολιορκεί την κόρη του. Γιατί είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς πώς οι σημερινές γενιές, που κονακεύουν με προσωπικές σελίδες στο My Space και εκχωρούν τα βιογραφικά τους άδυτα στην οικουμενική προθήκη του YouTube, θα μπορούσαν μεθαύριο να ξενιστούν από το γεγονός ότι αποτελούν λήμματα σε εξειδικευμένες βάσεις δεδομένων. Γιατί ο τύπος που χαλαλίζει τις λεγεώνες των megapixel για να φωτογραφίσει το ρυζότο με τα μανιτάρια που μαγείρεψε και ύστερα διοχετεύει το «προϊόν» στο διαδικτυακό γιουσουρούμ φέρει το στίγμα μιας κουλτούρας όπου ο Ιανός δημόσιου και ιδιωτικού ανήκει στα ξόανα της πολυκαιρισμένης ευσέβειας. Γιατί, ενώ εντείνουμε τον χορό μας γύρω από το φετίχ της αδιαπραγμάτευτης ιδιωτικότητας, ξοδεύουμε «δημοφιλία» για «διασημότητες» που παρασιτίζονται από την πιο χαμαίζηλη φιλοπεριέργειά μας.

Και αν για όλους αυτούς τους λόγους την παρτίδα την κερδίσουν τελικά οι «επιτηρητές», η μόνη παρηγοριά που μένει για τους ηττημένους θα είναι αυτή που προτείνει ο Jonathan Raban, συγγραφέας ενός μυθιστορήματος με τον τίτλο ακριβώς «Surveillance» («Επιτήρηση»): έδωσε εντολή στο Google Earth να στοχεύσει το αρχηγείο του αμερικανικού Οργανισμού Εθνικής Ασφαλείας (που λέγαμε), κατέβηκε στα πενήντα πόδια και για μια παράδοξα ηδονική στιγμή ένιωσε επιτηρούμενος να επιτηρεί τους επιτηρητές που τον επιτηρούσαν - μετα-οργουελική αυτοπάθεια στον αλλιώτικο κύκλο όπου είναι εγγεγραμμένοι οι καιροί μας και η ζωή μας.

Ο κ. Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής είναι καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Πηγή: Εφημερίδα Το Βήμα, 15-07-2007

http://www.tovima.gr/default.asp?pid=46&ct=114&artId=165280&dt=15/07/2007

Αναδημοσίευση: www.e-keimena.gr